سپهر نشانه شناختی
نشانه شناسی فرهنگی
دکتر حسین سرفراز
یوری لوتمان پایه گذار مکتب نشانه شناسی فرهنگی تارتو مسکو با طرح نظریه فرهنگی با محوریت مفهوم سپهرنشانه ای به توصیف و تبیین سازوکار عملکرد نشانه ای فرهنگ در مقام یک سپهرنشانه ای می پردازد. نشانه شناسی فرهنگی که نظریه و روش شناسی آن مکتب است، با هدف مطالعه تعامل، همبستگی یا جدایی و تضاد میان نظام های نشانه ای شکل می گیرد. به زعم لوتمان، سپهرنشانه ای نه تنها حاصل جمع نظام های نشانه ای، بلکه به علاوه شرط لازم وقوع هر نوع عمل ارتباط و وجود هر نوع زبان و متنی است.
یکی از نظریه های فرهنگی که تأثیر زبانشناســی، ساختگرایی و پساساختگرایی بیش از هر کجا بر آن مشــهود است، نظریهای است که توسط یوری لوتمان (1922-1993) پرداخته و بسط یافته است. لوتمان نخستین فردی است که با تمرکز بر چرخه نظاممند فرهنگی که شــامل بر متنها اســت، از موضوعی به نام «نشانهشناســی فرهنگ» سخن میگوید. در واقع، علیرغم شروع کردن از نشانهشناسی متنی نخستین اثرش در رابطه با تحلیل متنهای شعری است، بیدرنگ منظری تازه اتخاذ میکند: اساساً تحلیل متن تابع شناســایی پردازش و پراکنش فرهنگی در مقیاســی کلی است و هر متن جایگاهی اســت که در آن، شمار بســیار رمزگانها در هم تنیده و مناسبات و ساختارهای تازهای بوجود میآورد.
البته لوتمان تنها نشانه شناسی نیست که موضوع فرهنگ را در اروپا و از اواسط دهه ۱۹۷۰ تا دهه ۱۹۸۰ مطرح کرده باشد. در واقع، تأملات نشان هشناختی رولان بارت و آلژیرداس ژولین گریماس، نشانه شناسان فرانسوی و امبرتو اکو نشانه شناس ایتالیایی، سرشار از بررسی ها و موضوعاتی است که به فرهنگ مربوط است:
از منطق انسانشناختی معنا (طبق نظریه روایت گریماس ، ۱۹۶۶) گرفته تا قوانین سازماندهی معنا (طبق الگوی دایره المعارفی اکو، ۱۹۷۵) و زبان های فرهنگی در مطالعات بارت (۱۹۶۷ – ۱۹۵۷) در باب مد، آشپزی و تبلیغات. با این همه، نگاه لوتمان متفاوت است و جنبه دیگری را نشانه میرود: بدون ملاحظه موضوع تحلیل (یک متن، یک ابژه، یک فضا، یک رفتار)، تمرکز مدام بر سیستم مناسبات میان ابژه و بافتار، میان نشانه و متن است و تلاش می شود تا الگوهای غالب شناسایی شود تا بدین ترتیب بتوان به سنخ شناسی یا تیپولوژی فرهنگها دست یافت.
لوتمان به منظور تعریف و تعیین رویکرد خویش، وجوهی از ساختگرایی را مفروض میگیرد: نقش محوری مقوله اطلاعات در نظریه فرهنگی او، نیاز به شناسایی مکانیسمهایی که موجد ساختار مندیاند، یعنی نظمی سیستمی که هم سامان یافته و هم پویا باشد و بالاخره مشخصه زبانشناختی تقریباً تمام نظریه اش ما را وا میدارد تا به تأثیر عظیم ساختگرایی و بالاخص زبان شناسی ساختگرا بر رویکرد نظری و روششناختی وی اذعان کنیم.
برای اطلاعات بیشتر درباره این مطلب به مقاله واکاوی سپهر نشانه شناسی یوری لوتمان مراجعه نمایید.
دیدگاهتان را بنویسید